Patriotyzm w pieśni i piosence.

Rzadko na moich wargach
W mej pieśni, bogatej czy biednej –
Przyzna mi ktoś lub nie przyzna –
Żyje, tak rzadka na wargach,
Moja najdroższa Ojczyzna.
(Jan Kasprowicz, I wojna światowa)

Piosenka czy pieśń patriotyczna to nie jest odrębny gatunek muzyczny, styl, kierunek. Piosenka patriotyczna może się wywodzić z miejskiego folkloru, tradycyjnej muzyki ludowej, typowej muzyki rozrywkowej czy rockowej. Może to być pieśń rodem z koncertowej muzyki klasycznej. O tym, czy jest to utwór patriotyczny, nie decyduje melodia ani aranżacja, ani wykonanie, o tym decyduje tylko jej tekst, wymowa tego tekstu, jego przesłanie.
Sto lat to szmat czasu, to trzy – cztery pokolenia twórców i słuchaczy, to czas, który zachodzą olbrzymie zmiany stylistyczne i techniczne związane z nagrywaniem i odtwarzaniem piosenek, zmiany dyktowane przez warunki społeczne, obyczaje, system polityczny.
Zawsze uważałem, że muzyka rozrywkowa (więc także rockowa, bo rock nie tylko niesie treści emocjonalne, ale także służy poznawaniu świata) to nie tylko czysta rozrywka, że z tekstów piosenek śpiewanych w tym, a nie innym czasie wiele dowiedzieć się możemy o warunkach życia w danym kraju, o postawach społecznych, o obyczaju, zaspokojeniu potrzeb codziennych i wyższych: artystycznych, kulturalnych, i naturalnie o polityce. Piosenka jest wspaniałym dokumentem historii, który niekiedy – wbrew intencjom władzy – ukazuje jej słabości, błędy, niesprawność, niesprawiedliwość, czy zakłamanie.

Ojczyzna
Ojczyzna moja – to ten duch narodu,
Co żyje cudem wśród głodu i chłodu,
To ta nadzieja co się w sercach kwieci
Pracą u ojców, a piosnką u dzieci!
(Maria Konopnicka, koniec XIX w.)

Pochodzenie pojęcia patriotyzm
W polszczyźnie patriotyzm to zapożyczenie francuskie (od franc. patriotisme mającego to samo znaczenie), korzeniami sięga jednak starożytnej greki: greckie, a w zasadzie jońskie, formy πάτρα [patra] i πατριά [patria] oznaczały 'pochodzenie; ród; rodzina; dom; ojczyzna’. Od nich powstały πατριώτης [patriotes], z wołaczem πατριωτα [patriota], o znaczeniu 'rodak, ziomek, współobywatel’ oraz przymiotnik πατριωτικóς [patriotikos] 'należący do rodaków; rodzimy’. Ze starożytnej greki zapożyczyła te słowa łacina, a wraz z nią i rozwojem chrześcjaństwa trafiły do innych języków europejskich. W polszczyźnie występują od XVII-XVIII w.

Pierwotnie patriotyzm utożsamiany był z postawą obywatelską, zwłaszcza w krajach, w których istniało pełne uzależnienie obywateli od władzy. Wtedy postawa obywatelska była pewnego rodzaju protestem przeciwko utracie wolności, ale nie utracie wolności przez państwo, lecz utracie wolności przez pewne grupy społeczne. I dopiero w XIX wieku znaczenie tego słowa zbliżać się zaczęło do obecnego rozumienia i sposobu pojmowania uczuć patriotycznych jako miłości i szacunku do tego, co jest polskie: historii, języka, krajobrazu, zwyczajów, sztuki, kultury i literatury.

Jak długo w sercach naszych
Choć kropla polskiej krwi
Jak długo w rękach naszych
Ognista szabla lśni.
(słowa: Konstanty Kumłowski, muzyka: Władysław Piętkiewicz, koniec XIX w.)

Można wyróżnić kilka sposobów pojmowania patriotyzmu, biorąc za punkt wyjścia zjawisko emigracji. Bezkrytyczny stosunek do tego, co zostało w kraju, dotyczy głównie osób starszych, które z daleka idealizują swój kraj, a wyjazd traktują jako chwilowy, jako przejściowe zło. W tej grupie uczucia patriotyczne nie zanikają – i taki patriotyzm, pojmowany jako odczuwanie głębokiego przywiązania do kraju, nazywamy patriotyzmem narodowym. Ale młoda emigracja szybko potrafi się wyzbyć uczuć patriotycznych wobec kraju, w którym nie było godziwej pracy, był za to niesprawiedliwy podział dóbr, , była represyjna cenzura i brak tolerancji religijnej.
Oprócz patriotyzmu narodowego wyróżnia się również patriotyzm lokalny i regionalny. O patriotyzmie lokalnym mówi się wtedy, gdy ludzie czują silną więź z miejscami, w których się urodzili, dojrzewali, pobierali wczesne nauki i gdzie do dziś żyją członkowie ich rodzin. Patriotyzm regionalny to pojęcie odnoszące się do sytuacji, gdy ludzie utożsamiają się z dzielnicą, rejonem lub całym regionem, który znają i pamiętają z dzieciństwa lub młodości – patriotyzm regionalny odnosi się na ogół do terenu większego niż patriotyzm lokalny.
Socjologia wyróżnia jeszcze dwa inne typy patriotyzmu jako postawy często występującej właśnie na emigracji: patriotyzm gospodarczy i patriotyzm konsumencki. Pierwszy pojawia się wtedy, gdy emigrant przywiązany jest do wszystkiego co polskie. Kojarzące się z Polską logo, marka, koncert polskich artystów, polski film stają się mu niezwykle bliskie i gdy ma do wyboru polski zespół muzyczny z jednej strony i gwiazdę światowego formatu z drugiej, bez namysłu wybierze Polaków, choć wie, że gwiazda artystycznie przerasta ich o klasę. Kolejny typ patriotyzmu określany jest jako egocentryzm konsumencki i dotyczy konsumentów, którzy nade wszytko przekładają produkty polskie (głównie spożywcze, ale ubraniowe też) i gotowi są pojechać do oddalonego o wiele godzin polskiego sklepu, niż kupować w położonym tuż obok lokalnym, niepolskim kompleksie handlowym.

W mojej ojczyźnie
W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę,
Jest takie leśne jezioro ogromne,
Chmury szerokie, rozdarte, cudowne
Pamiętam, kiedy wzrok za siebie rzucę.
(Czesław Miłosz, 1935)

Miłość do ojczyzny wyrażać można na różne sposoby, na przykład kontynuując tradycje i obrzędy świąteczne wyniesione z domu ojczystego i przekazując je następnym pokoleniom. Wiele takich typowo polskich zachowań, obrzędów i zwyczajów przyjęło się i w wielu domach niepolskich, wszędzie tam, gdzie los rzucił Polaków, na obcym terenie zaszczepione zostały tradycyjne zwyczaje i świąteczne obrzędy.

Patriotyzm przejawiać się może w każdej dziedzinie: w sztuce, w kulturze, w show-businessie (choć zachowania patriotyczne nie bardzo pasują do zasad obowiązujących w przemyśle rozrywkowym), teatrze, filmie, muzyce. Takie działania noszą miano ochrony dziedzictwa narodowego i do realizacji tych celów powołane zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, do roku 1999 noszące nazwę Ministerstwo Kultury. Patriotyzm może jednak powodować, że wyolbrzymiamy zwycięstwa wielkich Polaków albo rolę bohaterów narodowych, także naukowców czy znanych sportowców.
Patriotyzm to również postawa prospołeczna, czyli praca nie tyle dla siebie, ile dla innych, przede wszystkim na rzecz ludzi potrzebujących: słabych, upośledzonych, nieszczęśliwych, biednych.
Ciekawe jest to, że zarówno posłuszeństwo obywatelskie, jak i jego zaprzeczenie, czyli nieposłuszeństwo, można w pewnych warunkach uznać za przejaw patriotyzmu. W pierwszym wypadku jest to sytuacja, gdy w czasach „normalnego” pokoju, z dala od wojen i innych wstrząsów trwa codzienna praca zgodnie z poleceniami kierownictwa i gdy służy ona jakimś konkretnym celom. W drugim wypadku nieposłuszeństwo obywatelskie jest narzędziem oporu przeciwko obcej władzy, okupacji, wynaradawianiu kraju i przyjmować może formę dywersji, sabotażu konspiracji, partyzantki.

Polonia resurrecta
Więc gdy wiosennym oglądam wieczorem
W mgły otuloną zagonów szarzyznę,
Ktoś w moim sercu wykuwa toporem
Moją ojczyznę.
(Jan Lechoń, 1918 r.)